تنبیه کردن کودکان

واقعا آیا تنبیه کردن کودکان کار درستی است؟ واژه تنبیه در فرهنگ امروز آنقدر منفی تلقی می شود که همه ما انجام آن را بصورت واقعی یا ظاهری منع می کنیم. اما بهتر است به خودمان یا به اطرافیانمان دقت کنیم تا نمونه های زیادی از تنبیه که در طی روز انجام می شود را ببینیم. با این حال سوالی که همیشه مطرح است این است که آیا تنبیه کودکان کار درستی است؟

اگر فرزندتان حرف بدی بزند با نگاه و یا با برخورد کلامی- فیزیکی او را متوجه کار اشتباهش می کنید، اگر بچه کوچکی در مهمانی کار اشتباهی انجام دهد، از والدینش انتظار برخورد تربیتی دارید، اگر نوجوان یا جوان شما کار اشتباهی برخلاف قوانین خانه انجام دهد او را از داشتن پول هفتگی یا بردن ماشین برای تفریح برای مدتی محروم می کنید و نمونه های بسیاری از تنبیه کودکان که ما در طی روز می بینیم. پس نمی توان گفت تنبیه اثرات منفی دارد و ما از تنبیه استفاده نمی کنیم. اما این احتمال وجود دارد که شما از آن به شکل افراطی و اشتباه استفاده کنید.


همچنین بخوانید: تمام آنچه که باید درباره ی اضطراب جدایی در کودکان بدانید!


به همین خاطر بهتر است به متخصصین روانشناس اعتماد کنیم و حداقل با روش صحیح تنبیه کودکان ایجاد موقعیت مناسب برای اجرای تنبیه و تمام شرایط خاص آن آشنا شویم. علاوه بر این، بهتر است با دیدن اولین نشانه های رفتاری یا حتی تشدید شدن رفتارهای نامناسبی که احساس می کنید روش تربیتی تان تا به حال اثربخش نبوده است، به یک متخصص روانشناس بویژه متخصصین رفتاردرمانی مراجعه کنید تا آموزش های اولیه را ببینید.

چه رفتارهایی تنبیهی هستند؟

هر زمان که رفتاری با تنبیه مواجه شد و نتیجه اش این بود که احتمال رخ دادن مجدد آن رفتار کم شد، رفتار اصلاحی تنبیهی انجام شده است. در صورت اتفاق افتادن رفتار مشکل آفرین، می توان تنبیه را به دو شکل کلی انجام داد:

الف. حذف تقویت کننده (مثال: کاهش زمان تفریح، پول هفتگی، عدم تحسین کردن و عدم توجه)

ب. ارائه محرک آزارنده (مثال: انجام کار جبرانی برای رفع مشکل، سرزنش کردن، هدایت جسمانی برای انجام کار مورد نظر)

چه زمانی از تنبیه استفاده کنیم؟

شاید بهتر باشد این مطلب را برجسته تر از دیگر مطالب این پست مطالعه کنید. شیوه های تنبیهی اولین انتخاب برای کاهش رفتارهای مشکل آفرین نیستند، چه در بزرگسال و چه در نوجوان و کودک.

زمانی از تنبیه استفاده می کنیم که تمامی راه حل ها مثل تشویق و … جواب نداده باشد. مهم است که شما در ابتدا مطالب مرتبط با تشویق را مطالعه و امتحان کنید. در عین حال لازم است که بدانید تنبیه کودکان به روش صحیح و با رعایت حقوق و شان انسانی، یکی از روش های درمانی همزمان با تشویق است. ما در ادامه روش های تنبیه را ویژه کودکان و نوجوانان ارائه می کنیم.


همچنین بخوانید :چگونه رفتار خوب کودکمان را افزایش دهیم؟


روش های تنبیهی با استفاده از حذف تقویت کننده

این مدل تنبیهی خود به 2 شکل اجرا می شود: محروم کردن و جریمه کردن

  1. محروم کردن

زمانی که کودک رفتار مشکل آفرینی را انجام می دهد از تقویت کننده به مدت کوتاهی دور می شود (جلوگیری از تقویت به مدت کوتاه). در عین حال در کنار این روش، هر زمان که کودک رفتار درست را انجام داد تشویق و تقویت می گیرد.

فرمول اجرا : محروم کردن (کاهش رفتار مشکل آفرین) + تقویت (افزایش رفتار مقابل و صحیح جایگزین شده)

چگونه اینکار را انجام دهید؟

ابتدا برای کودک یا نوجوانمان رفتار مطلوب مورد نظرمان را مشخص می کنیم. مثلا: هنگامی که با دوستانت بازی می کنی نباید موهایشان را بکشی.

نحوه بیان درخواست هم مهم است، باید کاملا نزدیک کودک باشید و ترجیحا هم قد او بایستید. ارتباط چشمی برقرار کنید تا احتمال امتناع کودک کمتر شود، زیرا شما کاملا به او توضیح داده اید که در صورت سرپیچی از نظر شما با محروم کردن تنبیه می شود.


همچنین بخوانید: محدود کردن رسانه برای کودکان ؛ رسانه ذهن کودکان را اسیر می کند!!!


روش های محروم کردن را نیز به دو صورت می توان برای کودکان کم سن اجرا کرد:

  • کودک را از اتاق (محیط تقویت کننده) که رفتار مشکل آفرین در آن رخ داده به اتاق دیگری ببرید. به این شکل کودک بطور کامل از منابع تقویت کننده خود دور می شود.
  • کودک در اتاق می ماند درحالیکه از دسترسی به تقویت کننده هایش دور نگهداشته می شود.

نکات اجرایی

  • زمانی می توانید از تنبیه بصورت محروم کردن استفاده کنید که قدرت اجرا کردن آن را داشته باشید و بتوانید کودک را به انجام دستور تنبیهی مجبور کنید و او حرف شنوی داشته باشد.
  • اگر نمی توانید کودک را از فعالیت ها و تعامل های تقویت کننده اش در محیط دور نگهدارید، نباید از روش دوم که کودک را در محل نگه میدارد استفاده کنید و باید از روش اول استفاده کنید.
  • اگر از تقویت و تشویق در کنار محروم کردن استفاده نکنید، احتمال برگشت مجدد رفتار مشکل آفرین افزایش پیدا می کند.
  • اگر ماندن کودک در اتاق باعث ایجاد اغتشاش می شود و توجه بچه ها به او باعث تقویت رفتار او می شود یا برعکس به دلیل تمسخر سایرین باعث آسیب روانی می شود، نباید از این روش استفاده کرد.
  • رفتار مشکل آفرین کودک را دقیق مشخص کنید.
  • تقویت کننده رفتار نامطلوب را نیز پیدا کنید تا بتوانید آن را حذف کنید.
  • تقویت کننده های فرزندتان را بشناسید و از آنها در جایی مناسب و به اندازه مناسب برای تقویت رفتار مطلوب استفاده کنید.
  • موقعیتی که رفتار در آن اتفاق می افتد یا موقعیتی که باعث ایجاد رفتار نامطلوب می شود را بشناسید.
  • این موضوع که محروم کردن روش مناسبی برای این مشکل هست یا نه را بررسی کنید. 

(اگر محیط محرومیت یا خود محرومیت برای فرد  تقویت کننده باشد نمی توانید از این روش استفاده کنید، مثل دانش آموزی که با اخراج از کلاس بیشتر تفریح می کند تا تنبیه شود.)

  • از خودتان بپرسید می توانید این روش را کامل اجرا کنید؟ توانایی یا محیط فیزیکی خاص برای محروم کردن را دارید؟
  • در صورتی که کودک مقاومت، برخورد فیزیکی یا پرخاشگری کرد شما نباید با او صحبت کنید یا بصورت بازی به او به مقابله بپردازید. اگر توانایی فیزیکی اجرای این تنبیه را دارید، باید بدون تعامل خاصی که واکنش هیجانی شما را نشان دهد (تماس چشمی برقرار نکنید. سرزنش نکنید. توضیح یا توجه نداشته باشید و …) به اجرا کردن تنبیه یا نگهداشتن کودک در حالت محرومیت ادامه بدید.
  • اگر کودک از صندلی یا جایی که باید برای تمام شدن زمان محرومیت خود مشخص شده خارج شد، باید با هدایت جسمانی او را به محل برگردانید یا با نگهداشتن دست خود روی شانه مانع بلند شدنش شوید.
  • اتاق یا محل محرومیت باید جذابیت یا تقویت کننده ای که کودک را مشغول کند نداشته باشد. برای مثال گوشه راه پله که کودک فقط می تواند بشیند محیط مناسب تری است تا حیاط خانه.
  • محل محرومیت باید امن، با نور مناسب، بدون داشتن قفل یا هر وسیله خطرناکی باشد. مراقب باید بدون اینکه کودک آن را توجه برداشت کند بتواند کودک را زیرنظر داشته باشد تا از سلامتش مطمئن شود.
  • مدت زمان محرومیت کوتاه است، حدود 1 الی 10 دقیقه. اما اگر بعد از پایان محرومیت کودک به اشتباه خود پی نبرده باشد و دوباره به رفتار مشکل آفرین خود ادامه دهد، محروم کردن را برای مدت کوتاهی (حدود 15 ثانیه تا 1 دقیقه) ادامه می دهیم. این روند تا زمانی که رفتار مشکل آفرین را بعد از محرومیت انجام ندهد، ادامه پیدا می کند.
  • بعد از محرومیت، شما باید رفتار مطلوبی را که از قبل در محیط شناسایی کرده اید فراهم کنید تا کودک با اجرای آن بتواند از شما تقویت و تشویق دریافت کند تا تفاوت های رفتاری در زمان اجرای رفتار مطلوب و نامطلوب را بهتر متوجه شود و انجام رفتار مطلوب تقویت کننده تر باشد.

همچنین بخوانید: دلایل عصبانیت کودک ؛ چرا کودک خردسالم همیشه نق می زند؟


  1. جریمه کردن

منظور از جریمه کردن این است که زمانیکه فرد رفتار نامطلوبی را انجام داد، بخشی از تقویت کننده هایش را از دست بدهد. این از دست دادن می تواند موقتی یا دائم باشد.

شما جریمه کردن را در قانون های شهری، فضاهای کاری و در زندگی روزمره خود تجربه می کنید، مانند جریمه های تخلفات رانندگی یا حقوقی که بخاطر تاخیرهای روزانه تان از شما کسر می شود.

پس این روش تنبیهی نیز در زندگی بسیار استفاده می شود، به همین دلیل دانستن شیوه درست استفاده آن می تواند از آسیب های روانی آن کم کند و مهم تر اینکه رفتار نامطلوب کودک یا نوجوان را بخوبی از بین ببرد یا کاهش دهد.

تقویت کننده های پیشنهادی برای استفاده در جریمه کردن : خوراکی. پول هفتگی. اسباب بازی مورد علاقه. ژتون یا استیکرهای تشویقی. تفریحات انتخابی هفتگی و …

فرمول اجرا : جریمه (کاهش رفتار نامطلوب) + تقویت (افزایش رفتارهای مطلوب یا رفتار جایگزین)

نکات اجرایی

  • تقویت کننده ای که برای اجرای جریمه انتخاب می کنید بسیار مهم است. تقویت کننده های هر کس متفاوت از دیگری است و شما باید آن را شناسایی کنید.
  • مقدار جریمه تنبیهی باید به قدری باشد که اثر مورد نظر ما را ایجاد کند. میزان از دست دادن تقویت کننده ها توسط شما تعیین می شود، اما باید دقت کنید به تناسب رفتار نامطلوب انتخاب شود، نه خیلی زیاد و نه خیلی کم.
  • تقویت کننده های انتخابی باید قابل کنترل توسط شما باشد. اگر شما نوجوانی را با حذف یکی از وعده های غذای خانگی تنبیه کنید می تواند با خوردن غذای بیرون تفریح بکند و تنبیه هم نشود!
  • در انتخاب جریمه ها به نیازهای اصلی جسمانی و روانی فرد نباید آسیبی وارد شود. برای مثال شما نباید وعده های اصلی غذا را به عنوان جریمه انتخاب کنید و یا صحبت نکردن در طی یک روز کامل با کودک 6 ساله تان اشتباه است و آسیب روانی ایجاد می کند.
  • موقتی یا دائمی بودن جریمه نیز باید با دقت انجام بشود. انتخاب آن به شدت و نوع رفتار مشکل آفرین، تقویت کننده و البته قدرت کنترل شما بستگی دارد.

  • تاخیری بودن یا بلافاصله اجرا کردن جریمه نیز باید بررسی شود. بجز بعضی جریمه ها مثل از دست دادن ژتون بلافاصله هستند اما معمولا جریمه ها با تاخیر داده می شود. مثل جریمه های رانندگی که در لحظه از شما دریافت نمی شود. اما در جریمه فوری مثلا دوچرخه نوجوان بلافاصله با دیدن رفتار نامطلوب از او گرفته می شود.

 نکته مهم این هست که فرد در همه شرایط از جریمه شدنش بلافاصله آگاه بشود، حتی اگر بداند مثلا آخر هفته پول هفته آینده اش را دریافت نمی کند. ترجیح اما در صورت امکان، استفاده از جریمه های بلافاصله است.

  • نوع جریمه نباید تحقیر کننده و غیر قابل پذیرش برای فرد باشد. مثلا شما نباید برای یک رفتار نامطلوب معمولی مانند یک ساعت بیشتر بازی کردن نوجوانتان، دوچرخه را بفروشید یا او را مقابل دوستانش سرزنش کنید.

در ادامه بخوانید :