توصیف های مضیق و موسع از جرایم رایانه ای

در راستای آشنایی با مفاهیم جرایم رایانه ای ، این بار به ارائه ی تعاریف متداول از این جرایم خواهیم پرداخت.

واژه جرایم رایانه ای برای اولین بار در مطبوعات و ادبیات دهه 60 پدیدار گشت. البته این بدان معنی نیست که قبل از آن، یعنی در دهه های 1940 و 1950 که رایانه های نسل اول و دوم مورد استفاده قرار گرفتند، جرمی بوسیله رایانه یا علیه آن واقع نشده بود. بلکه حقیقت این است که از وقوع یا عدم وقوع چنین جرایمی اطلاعاتی در دسترس نیست.

نخستین تعریفی که از جرم رایانه ای توسط نهادهای رسمی ارائه شده است، تعریفی است که از سوی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (organization for Economic cooperation and Development) در سال 1983 ارائه شده است. در این تعریف از اصطلاح سوء استفاده از رایانه استفاده شده است. لذا به نظر می رسد که تهیه کنندگان آن در زمان ارائه این تعریف، اعتقادی بر وجود جرایم رایانه ای بطور کاملاً مجزا و به شکل امروزی نداشته اند. بر پایه این تعریف به هر گونه رفتار غیر قانونی، غیر اخلاقی یا غیر مجاز مرتبط با پردازش خودکار یا انتقال داده ها، سوء استفاده از رایانه می گویند.

این تعریف بسیار موسع بوده و مسلماً اعمال و ناهنجاری هایی  را فراتر از جرایم رایانه ای مورد توجه داشته است. که هیچ ارتباطی به جرایم رایانه ای ندارند. چنان که ذکر قید «هرگونه رفتار غیر اخلاقی» نیز موید این مطلب است. فلذا این تعریف جزء تعاریف بسیار موسع از مفهوم جرم رایانه ای، محسوب می گردد.

تعریف و تقسیم بندی بر اساس نقش رایانه

از جرایم رایانه ای تا به امروز تعاریف بسیاری ارائه شده است. گاهی خصیصه ارتباطی آنها مد نظر قرار گرفته است،گاه داده را به عنوان شالوده اصلی فناوری رایانه، مبنای تعریف قرار داده اند. گاه به نقش رایانه در جرم ارتکابی توجه شده است. مطابق یک دیدگاه مرسوم جرایم رایانه ای را با توجه به نقش رایانه به دو بخش اصلی  تقسیم نموده اند. نخست جرایمی که درآن رایانه هدف یا موضوع جرم است. در این نوع جرایم مرتکب جرم رایانه ای، رایانه را هدف ارتکاب جرم قرار می دهد. آنچه هدف جرم است صرف دستگاه رایانه نیست، بلکه داده ها و اطلاعات و برنامه های رایانه ای هدف اصلی محسوب می شوند. این جرایم را جرایم «رایانه ای محض» ( Computer Crime ) می نامند. چون این جرایم را به هیچ طریقی به غیر از رایانه نمی توان انجام داد. در حقیقت ماهیت آنها وابسته به فن آوری رایانه است.

بخش دیگر جرایمی هستند که درآنها رایانه وسیله ارتکاب جرم محسوب می شود. این گونه از جرایم خود در دو دسته تقسیم بندی می شود. دسته نخست جرایمی سنتی هستند که رکن مادی آنها با ارتکاب توسط رایانه عوض نمی شود. به عنوان مثال اخاذی یا تهدید ممکن است به هر وسیله ای از جمله رایانه صورت بگیرد. در این موارد ماهیت جرایم تغییری پیدا نمی کند. زیرا برای ارتکاب رکن مادی، وسیله اهمیتی ندارد.

دسته دوم جرایمی سنتی هستند  که در رکن مادی آنها با ارتکاب توسط رایانه تغییر ایجاد می شود. به عنوان مثال در کلاهبرداری کلاسیک عنصر اساسی فریب خوردن یک انسان است. حال آنکه در سوء استفاده مالی یا همان کلاهبرداری رایانه ای انسان فریب نمی خورد بلکه بردن مال دیگری از طریق دستکاری در داده ها یا سامانه ها انجام می گردد. این گونه جرایم سنتی را که در رکن مادی آنها توسط رایانه تغییر ایجاد می شود «جرایم مرتبط با رایانه» (Computer- related Crime ) می گویند.

تعریف مضیق جرایم رایانه ای

در تعریف مضیقی که از جرایم رایانه ای ارائه شده است، جرایم رایانه ای محض و حداکثر جرایم مرتبط با رایانه،  می توانند جرم رایانه ای تلقی گردند. به دیگر سخن، در تعریف مضیق، جرایم رایانه ای تنها شمال اعمالی است که علیه رایانه و یا در محیط مجازی رایانه ای انجام شود. مانند نفوذ غیر مجاز و تخریب داده ها. بر پایه این تعریف جرم رایانه ای عبارت است از هر جرمی که قانون گذار به صراحت رایانه را به منزله موضوع یا وسیله جرم جزء رکن مادی آن اعلام کرده باشد. از جمله کشورهایی که بر اساس مفهوم مضیق جرایم رایانه ای جرم انگاری نموده اند می توان به هندوستان، مالزی اشاره نمود. به طور کلی دیدگاه غالب کشورها برگزیدن مفهومی مضیق از جرایم رایانه ای است.

تعریف موسع جرایم رایانه ای

در تعریف موسع جرایم رایانه ای، تنها کافی است رایانه در ارتکاب یا تحقق جرم نقشی حتی کوچک داشته باشد. بر پایه تعریف موسع، جرم رایانه ای عبارت است از هر جرمی که عملاً رایانه به منزله موضوع یا وسیله ارتکاب جرم در آن نقش داشته باشد. همان گونه که می بینید، در این تعریف آن دسته از جرایم سنتی ارتکاب یافته توسط رایانه، بدون هیچ گونه تغییر در عنصر مادیشان، جز جرایم رایانه ای بر شمرده شده اند. علاوه بر دو تعریف ارائه شده، تعریفی بسیار موسع نیز از جرم رایانه ای ارائه گردیده است. که بر اساس آن هر جرمی که رایانه به منزله موضوع یا ابزار آن نقش داشته باشد یا دلایل و اطلاعات مربوط به آن در رایانه ذخیره یا پردازش یا منتقل شده باشد، جرم رایانه ای محسوب می شود.

بنابراین ملاحظه می گردد که در تعاریف موسع از مفهوم جرم رایانه ای، حتی تا جایی پیش رفته اند که ارتباط ادله اثباتی یا دلایل کشف جرم با رایانه را، موجبی برای رایانه ای تلقی شدن جرم ارتکابی دانسته اند. اما آشکار است که چنین رویکردی در مواجهه با جرایم رایانه ای بسیار نا متداول بوده و از منطق عقلا نیز به دور است. لذا چنین تعاریفی نمی توانند به ما در تحدید محدوده جرایم رایانه ای کمک نمایند و بهتر آن است که تعاریفی که ارائه می گردد، شفاف، جامع و مانع باشند تا بدین سان تعریفی ناب از مفاهیم بدست آید. مع الوصف می توان نتیجه گرفت تعاریف مضیقی که از جرایم رایانه ای ارایه شده اند، به حقیقت و عدالت نزدیک تر هستند.

 

ممکن است به خواندن این مطالب نیز علاقه مند باشید